موزه های آستان قدس رضوی | محل تجمع آثار هنری،تاریخی و فرهنگی

موزه های آستان قدس رضوی

موزه های آستان قدس رضوی یکی از مجموعه‌های بزرگ موزه‌ای در ایران است که بناهای تاریخی آن جلوه گر شش قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان دهنده انواع هنرها و صنایع دستی ساخته شده طی ده قرن گذشته می‌باشد.بازدید از این موزه ها در تور مشهد خالی از لطف نیست.

پیشینه موزه های آستان قدس رضوی

آثار تاریخی ساخته شده یا وقف شده برای حرم مطهر پس از استفاده، طی سده‌های گذشته در خزانه نگه‌داری می‌شده و سیاهه‌های اموال موجود در بخش نسخ خطی آستان قدس نشان دهنده فهرست برداری منظم کارگزارن در دوره‌های گذشته می‌باشد. در سال ۱۳۱۵ شمسی اتاق‌های فوقانی شمال غربی صحن نو (آزادی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده به خزانه و محل نگه‌داری اشیاء اختصاص یافت. دفتر یادداشت مراجعان نشان می‌دهد که این مجموعه از سال ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۱ ش. مورد بازدید بسیاری از

تصویری از ساختمان موزه مرکزی موزه های آستان قدس رضوی

فرهیختگان و مقامات ایرانی و مستشرقین خارجی قرار گرفته است.

در چهاردهم آذرماه سال ۱۳۱۶ شمسی سنگ بنای ساختمان موزه در قطعه زمینی به مساحت ۵۷۰۰ مترمربع در مشرق مسجد گوهرشاد وکنار مقبره شیخ بهایی رسماً گذاشته می‌شود. این بنا که نقشه آن را آندره گدار ترسیم نمود توسط «مهندس کنتراتیف» و «بیوک قهرمانی» در سه طبقه، یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی به مساحت ۱۰۳۴ مترمربع ساخته و در سال ۱۳۲۴ شمسی افتتاح شد.

تصویری از آثار اهدایی استاد فرشچیان به موزه های آستان قدس رضوی

هم‌زمان با ساخت بنای موزه از «مهدی بهرامی» مدیر وقت موزه ایران باستان برای انتخاب و آماده‌سازی اشیاء موجود در خزانه، دعوت شد. در سال ۱۳۵۱ شمسی اشیاء موزه به محل تالار تشریفات آستان قدس، واقع صحن موزه منتقل شد و بنای جدیدی برای موزه در ضلع جنوبی حرم مطهر در دستور ساخت قرار گرفت. ساخت این بنا برای موزه و کتابخانه آستان قدس، از سال ۱۳۵۳ ش. توسط «شرکت ماهساز» و زیر نظر آرشیتکت معروف داریوش بوربور مدیر عامل شرکت مهندسی مشاوربوربور آغاز شد و در سال ۱۳۵۵ ش. خاتمه یافت.

تالار و محتوای داخل موزه های آستان قدس رضوی

موزه های آستان قدس رضوی شامل دو تالار در یک طبقه، به مساحت حدود ۱۳۰۰ متر مربع بود که دکوراسیون داخلی و تجهیز آن توسط «شرکت فرانسوی ژانسن» اجرا شد و اشیاء متنوعی مانند: قالی، ظروف، سلاح‌ها، وبرخی اشیاء و اجزاء معماری حرم مطهر مانند وسایل روشنایی و محراب‌ها و درهای حرم در آن به نمایش گذاشته شد.

 

تصویری  از تالار های موزه های آستان قدس رضوی

پس از انقلاب اسلامی آستان قدس رضوی با رویکرد توسعه امور فرهنگی و با هدف تکریم واقفان ۱۴ گنجینه تخصصی به مجموعه افزود.

نمایش آثار در این گنجینه‌ها موجب گسترش سنت حسنه وقف و اهدای اشیای بسیاری توسط زائران و مجموعه داران بااخلاص، در سال‌های اخیر به آستان قدس رضوی، و در نتیجه توسعه موزه‌ها شد. در حال حاضر موزه‌های آستان قدس در چهار ساختمان مستقر هستند و اشیای به نمایش درآمده در آن‌ها شامل آثار تاریخی حرم مطهر و میراث آستان قدس، اشیای وقف و اهدا شده، همچنین اشیای خریداری شده برای تکمیل مجموعه‌ها می‌باشد.

ساختمان های موزه های آستان قدس رضوی

سه ساختمان موزه در حرم مطهر در صحن کوثر قرار دارد که هر ساختمان با گنجینه‌های آن معرفی می‌شود:

• ساختمان موزه مرکزی
• ساختمان موزه فرش
• ساختمان موزه قرآن و نفایس

ساختمان مرکزی موزه های آستان قدس رضوی

گنجینه حرم رضوی

آثار به نمایش درآمده در این گنجینه شامل آثار تاریخی حرم مطهر می‌باشد که در طی بیش از ۱۰ قرن گذشته برای استفاده در آن نصب بوده یا وقف شده است. برخی از مهم‌ترین اشیای آن عبارتند از:

تصویری از گنجینه حرم رضوی موزه های آستان قدس رضوی

ضریح فولادی جوهردار (مربوط به دوره صفوی) و ضریح طلا و نقره (مربوط به دوره پهلوی)، کتیبه‌های طلای مشبک وقفی شاه طهماسب صفوی، کتیبه‌های طلای قلمزنی وقفی شاه عباس صفوی، کتیبه‌های سنگی تاریخی مربوط به قرن ششم هجری تا قرن نهم هجری، درهای چوبی منبت و معرق کاری شده مربوط به دوره مغول تا دوره پهلوی، وسایل روشنایی حرم مطهر از دوره سلجوقی تا عصر حاضر، قفل‌های حرم مطهر، آیینه‌ها و وسایل تطهیر، پنجره‌های فولادی و نقره و برنجی، محراب‌های کاشی زرین فام مربوط به قرن هفتم هجری، وکاشی‌های زرین فام ازاره بقعه مطهر و نمونه‌هایی از کاشی‌های به کار رفته در سایر قسمت‌های حرم مطهر و سنگاب تاریخی حرم مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری.

گنجینه تمبر و اسکناس

این گنجینه در سال ۱۳۶۹ ش. افتتاح شد و در حال حاضر از نظر تعداد و دارا بودن آثار نفیس و منحصر به فرد، غنی‌ترین مجموعه تمبر و اسکناس در کشور محسوب می‌شود. آثار به نمایش درآمده در این بخش حدود ۳۰۰۰ قطعه تمبر و اقلام پستی شامل نامه‌ها، پاکت نامه‌های تمبردار و پاکت‌های مهر روز، کارت پستال‌ها و دیگر اقلام پستی از ایران و کشورهای خارجی عضو در اتحادیه جهانی پست، و حدود ۵۰۰ برگ اسکناس‌های کشورهای مختلف است.

تصویری از گنجینه تمبر و اسکناس موزه های آستان قدس رضوی

مجموعه تمبرها و اسکناس‌های ایرانی موجود در این بخش مربوط به دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی می‌باشد. همچنین تعدادی مدال‌های نمایشگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی «تمبر و تاریخچه پستی» و تعداد بسیار زیادی تمبر و اقلام پستی توسط مجموعه داران ایرانی و خارجی به این موزه اهدا شده است.

گنجینه های موزه های آستان قدس رضوی

گنجینه نجوم و ساعت

این بخش در سال ۱۳۷۸ ش. افتتاح شد و بیشتر آثار به نمایش در آمده در آن اهدایی سید جلال‌الدین تهرانی است که شامل اسطرلاب‌های تخت، کروی، حلقوی، انواع تلسکوپ‌های انعکاسی و شکستی، کره‌های جغرافیایی و آسمانی، ابزارهای اندازه‌گیری و همچنین مجموعه‌ای از ساعت‌های آفتابی، وزن ه‌ای دیواری و رومیزی می‌باشد. قدیمی‌ترین آثار این بخش مربوط به دوره صفوی و دو اسطرلاب تخت ساخت استاد عبدالائمه و استاد عبدالعلی جزو میراث وقفی آستان قدس می‌باشد.

 

تصویری از قسمت نجوم موزه های آستان قدس رضوی

گنجینه سلاح‌های سرد و گرم

 

تصویری از سلاح های سر موزه آستان قدس رضوی

این بخش از موزه های آستان قدس رضوی با نمایش منتخبی از سلاح‌های سرد و گرم شامل: زره فولادی مشبک، سپر از پوست کرگدن، شمشیرهای فولاد جوهردار، کارد، تبرزین‌های نقش دار و طلاکاری شده، کمان‌های لاکی روغنی، کلاه خود فولاد زرنگار، نیزه چوبی منقوش (لاک کاری)، تفن گ‌ها و تپانچه‌های سرپر با لوله‌های زرکوب و باروت‌دان‌های عاج، چرمی و فلزی مربوط به دوره صفوی تا قاجار، و یک لباس پارچه‌ای طلسمات (رزم) مربوط به دوره زندیه در سال ۱۳۷۸ ش. افتتاح شد.

گنجینه ظروف

] 

تصویری از آثار ظروف موجود در موزه های آستان قدس رضوی

این بخش از موزه های آستان قدس رضوی با نمایش منتخبی از مجموعه ظروف سفالی، سلادن، چینی‌های آبی و سفید، چینی‌های پنج رنگ و بلور و بارفتن که بخشی از میراث آستان قدس بود و برخی از آن‌ها اهدا یا وقف شده، و تعدادی حاصل کشفیات علمی و اتفاقی در حرم مطهر بود، در سال ۱۳۷۸ ش. افتتاح شد.

گنجینه هنرهای تجسمی

این بخش در سال ۱۳۷۸ ش. با نمایش منتخبی از آثار نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی افتتاح شد. از آثار مهم این بخش تابلوهای استاد کمال الملک(۱۲۹۲ ق)، معراج (دوره زندیه)، و ونیز اثر ویلیام جیمز (۱۷۶۱–۱۷۷۱ م)، پرتره پیرمرد (قرن ۱۷ م)، تفرجگاه (۱۶۶۷ م) است.

گنجینه صدف و حلزون‌های دریایی

 

تصویری از صدف های موزه های آستان قدس رضوی

این بخش از موزه های آستان قدس رضوی با اهدای کلکسیون صدف‌ها و حلزون‌های دریایی، اهدایی «محمد سعید فؤاد وهبه» (اهل سوریه) در سال ۱۳۷۸ ش. افتتاح شد. این مجموعه بی نظیر از از سواحل آسیا و اروپا و آمریکا جمع‌آوری و خریداری شده بود. آثار به نمایش درآمده در این بخش مورد استقبال بازدید کنندگان موزه قرار دارد و به مرور صدف‌ها و حلزون‌ها و جانوران دریایی از سواحل ایران نیز به موزه اهداء شده است.

گنجینه سکه

این بخش از موزه های آستان قدس رضوی در سال ۱۳۸۸ ش. مستقل شد و حدود ۱۹۰۰ سکه شامل حلقه‌های مبادلاتی، سکه‌های لیدیه، هخامنشی، مقدونی، سلوکی، شاهان پارس، اشکانی، الیمایی، خاراسن، ساسانی، هپتالیان، هندوسکایی، هندوپارتی، باختری، هون‌ها، شاهان ارمنستان، شاهان باختر، کوشانیان، و سکه‌های بعد از اسلام شامل روم شرقی (بیزانس)، عرب ، ساسانی، و اموی، عباسی، سامانیان، صفاریان، امرای طبرستان، طاهریان، فرمانروایان بنی دلف، باینجور، علویان طبرستان، بنی سعلوکی، آل زیار و آل بویه، غزنویان، بنی کاکویه، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، غوریان، تیموریان،صفوی، افشاری، دُرّانی، زندیه و قاجاریه، عثمانیان، پهلوی و دوره جمهوری اسلامی و... در این بخش وجود دارد که حدود ۵۰۰تای آن ماشینی و بقیه چکشی هستند، در ضمن سکه‌های ماشینی از ۲۵ کشور جهان در آن به نمایش درآمده است.تصویری از سکه های موزه های آستان قدس رضوی

سکه‌های نقره یادبود ولایت عهدی به تاریخ‌هٔ ۲۰۲و ۲۰۳و ۲۰۴ قمری ضرب شهرهای سمرقند و اصفهان و محمّدیه (شهر ری) از آثار مهمّ و ارزشمند این بخش هستند.

گنجینه مدال

از جمله شخصیت‌های علمی و ورزشی مشهور که مدال‌ها، نشان‌ها و یادبودهای خود را به آستان قدس رضوی اهدا نموده‌اند، پهلوان تختی، رضا صادقی، امرالله احمدی، امید نوروزی، مجید خدایی، امیر توکلیان، سید محمود میران و ... می‌باشند. همچنین در طی دهه هفتاد به بعد، مدال‌ها، نشان‌ها و یادبودهای دیگر قهرمانان ورزشی، جانبازان و معلولین و مسابقات علمی داخل و خارج از کشور به مجموعه افزوده شد. این مجموعه که در حال حاضر گزیده‌ای از آن به نمایش درآمده، در سال ۱۳۹۲ ش. چیدمان شد.

تصویری از مدال های اهدایی به موزه های آستان قدس رضوی

ساختمان فرش موزه های آستان قدس رضوی

موزه فرش

از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۹ ش. برای ارائه مجموعه ارزشمند فرش‌های آستان قدس ساختمان جدیدی در سه طبقه ساخته شد. این موزه درآبان ماه سال ۱۳۹۰ ش. هم‌زمان با عید سعید غدیرخم افتتاح شد.آثار به نمایش درآمده در این موزه در هر طبقه به این ترتیب تقسیم بندی شده است:

• قالی‌های بافت مناطق مرکز و شرق کشور و همچنین قالی‌های پرده‌ای در طبقه هم‌کف.
• قالی‌های بافت مناطق غرب و شمال غرب کشور و هم‌چنین قالیچه‌های بافت ایلات و عشایر کشور در طبقه اول به نمایش درآمده است.
• قالی‌های دوره صفوی و قالی‌های بزرگ مشهد در طبقهٔ منهای یک درمعرض نمایش قرار دارد. از جمله آثار نفیس به نمایش درآمده در این موزه مجموعه‌ای از قالی‌های (کرک و ابریشم) و نفیس دوره صفوی هستند که به قالی‌های ایران و هند معروف هستند.
•  تصویری از موزه فرش موزه های آستان قدس رضوی

همچنین قالی‌های پرده‌ای که خاص حرم مطهر بافته شده‌اند. این قالی‌ها برخی وقف و نذر شده و کتیبه دار می‌باشند (مانند قالی‌های پرده‌ای محرابی درختی، که به تاریخ ۱۳۲۰–۱۳۲۲ ق. به سفارش عبدالله تبریزی توسط استاد محمد کرمانی بافته شده‌اند)، و برخی به سفارش آستان قدس رضوی بافته شده‌اند (مانند قالی‌های پرده‌ای ارجمند کرمانی)، و بر درهای ورودی به فضای زیارتی نصب می‌شدند.

 

تصویری از موزه فرش موزه های آستان قدس رضوی

قالی‌های استاد عبدالمحمد، عبدالحمید و علی‌خان عمواوغلی و محتشم از آثار شاخص و مورد توجه کارشناسان فرش، و مجموعه قالی‌های تصویری اهدایی برادران صفدرزاده حقیقی از آثار دیدنی این موزه محسوب می‌شوند.

از آثار دیگر ارزشمند آستان قدس رضوی مجموعه نفیس منسوجات آن بخصوص صندوق پوش‌ها و ضریح پوش‌های تاریخی و هنری حرم مطهر است، که قدیمی‌ترین اثر کتیبه دار آن مربوط به تاریخ ۹۵۲ هجری است. درحال حاضر قطعاتی از این مجموعه به مرور در موزه حرم رضوی و موزه فرش به نمایش درمی آید.

ساختمان قرآن موزه های آستان قدس رضوی

گنجینه قرآن و نفایس

در سال ۱۳۶۴ش. اولین موزه قرآن جهان توسط آستان قدس رضوی درساختمانی به مساحت ۱۰۰۰ متربع با نام «گنجینه قرآن و نفائس» گشایش یافت و مجموعه‌ای از قرآن‌های خطی با قدمت تاریخی از قرن سوم تا قرن سیزدهم هجری، همچنین مجموعه‌ای از مرقعات از دوره صفوی تا عصر حاضر، مجموعه‌ای از جلدهای لاکی و روغنی و نقاشی‌های گل و مرغ و تذهیب و خوشنویسی هنرمندان معاصردر آن به نمایش درآمد.

تصویری از قرآن های موزه های آستان قدس رضوی

برخی از آثار مهم به نمایش درآمده در این بخش عبارتند از: نسخ قرآن به خط کوفی منسوب به دست‌خط ائمه اطهار بر روی پوست مربوط به قرن سوم هجری، جزوات قرآنی به خط و تذهیب و تجلید استاد عثمان ابن حسین وراق مربوط به قرن پنجم هجری، قرآن‌های استاد یاقوت مستعصمی مربوط به قرن هفتم هجری، برگ‌هایی از قرآن منسوب به خط بایسنغر میرزا مربوط به دوره تیموری، قرآن بی نظیر و منحصر به فرد به خط بابر شاه از سلاطین سلسله مغولان هندوستان مربوط به قرن دهم هجری، قرآن‌هایی به خط استاد عبدالقادر حسینی شیرازی مربوط به قرن دهم هجری که توسط سلاطین قطب‌شاهی دکن وقف شده است.

قران کتابت شده توسط دولت محمد با ترجمه فارسی و پنج تفسیر در حاشیه از علمای شیعه و اهل سنت مربوط به قرن یازدهم هجری، قرآن‌های بسیار نفیس با تذهیب به سبک کشمیر و مکتب شیراز مربوط به قرون ۱۲ و ۱۳ هجری. در حال حاضر آستان قدس با وجود حدود ۱۷۰۰۰ نسخه قرآن و جزوه قرآنی بزرگترین مجموعه نسخ خطی قرآن را در اختیار دارد که قدیمی‌ترین قرآن موجود در آن دارای تاریخ کتابت ۳۲۷ هجری و تاریخ وقف ۳۲۹ هجری می‌باشد.

گنجینه هدایای رهبری

گنجینه آثار اهدایی آیت‌الله خامنه‌ای

این بخش در بهمن ماه سال ۱۳۷۳ ش. در طبقه هم‌کف گنجینه قرآن و نفائس افتتاح شد. آیت‌الله خامنه‌ای یکی از واقفان عمده آستان قدس رضوی هستند که از سال ۱۳۷۳ تا سال۱۳۹۱ش. حدود ۲۰۰۰ شیء شامل فرش و دست بافت‌ها، انواع تابلوهای نقاشی، معرق، منبت وآثار حجمی، انواع ظرف، سکه ومدال و نشان یادبود و ماکت، همچنین بیش از ۷۰۰۰ نسخه خطی رابه آستان قدس رضوی اهداء نمودند.

 

تصویری از آثار اهدایی رهبری به موزه آستان قدس رضوی

اشیاء این مجموعه توسط افراد مختلف مردم وهنرمندان و رهبران سایرکشورهای جهان به ایشان اهداء شده است. برخی از آثار مهم این بخش عبارتند از:

بقایای پرچم مبارزات عشایر خوزستان علیه استعمار انگلیس در سال ۱۲۹۳ ش. تابلو بزرگ معرق عصر عاشورا اثر استاد توانا و همکارانش که با استفاده بیش از ۱۰۱ هزار قطعه چوب‌های درختان گوناگون جنگلی و قطعات فلز و صدف معرق کاری شده، تابلوهای نقاشی اهدا شده توسط سران کشورهای آسیای میانه، ماکت کعبه معظمه و مدینه منوره از جنس طلا و نقره، آثار منبت و معرق کاری چوب و صدف اهدایی رهبران کشور سوریه و تابلو فرش‌های تصویری اثر هنرمندان ایرانی، همچنین مجموعه عصاها از ارزش هنری بسیاری برخوردار است.

یادآوری می‌شود فرش‌های این مجموعه در موزه فرش آستان قدس و سکه‌های آن در بخش سکه در معرض نمایش قرار دارند.

آثار اهدایی استاد فرشچیان

استاد محمود فرشچیان از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۳ شمسی پانزده تابلو از آثار خود را به موزه آستان قدس رضوی اهداءکرده است. این آثار تا سال ۱۳۸۸ش. در بخش هنرهای تجسمی و از سال ۱۳۸۹ ش. در ساختمان موزه قرآن و در تالاری که به نمایش این آثار اختصاص یافت در معرض دید بازدید کنندگان قرار گرفتند.

 

تصویری از هنرهای تجسمی موزه های آستان قدس رضوی

این تابلوها شامل موارد زیر هستند:

• پنجمین روز آفرینش (۱۳۵۲ ش)
• عصر عاشورا (۱۳۵۵ ش)
• یتیم نوازی (۱۳۵۶ ش)
• یارب (۱۳۷۳ ش)
• نیایش (۱۳۷۶ ش)
• اولین پیام (۱۳۷۹ ش)
• توسل (۱۳۷۹ ش)
• هدیه عشق (۱۳۸۱ ش)
  رمی جمره (۱۳۸۵ ش)
• کوثر (۱۳۸۶ ش)
• ضامن آهو۲ (۱۳۸۸ ش)
• پرچمدار حق (۱۳۸۹ ش)
• ستایش پروردگار (۱۳۹۰ ش)
• معراج (۱۳۹۱ ش)

در ضمن استاد فرشچیان در سال ۱۳۶۹ ش. تابلو مینیاتور خمسه آل طیبه را که مربوط به اجدادشان بوده به این موزه اهدا نمودند.

تالار مرقعات و ابزار کتابت موزه های آستان قدس رضوی

از سال ۱۳۹۰ ش. تالار قرآن‌های خطی توسعه داده شد و تالار دوم آن با نمایش ابزار کتابت شامل مرکب دان و دوات‌های برنجی، استیل، فولادی و سفالی؛ چاقوی قلم تراش؛ قط‌زن، قیچی فولادی؛ قاشق تحریر، جلدها و قلمدان‌های لاکی روغنی؛ قلمدان‌های فولادِ طلاکوب، برنجیِ کنده کاری شده، چوبیِ منبت کاری شده، و خاتم کاری، مرقعات تاریخی و آثار هنری هنرمندان آستان قدس گشایش یافت.

این مرقعات از خوشنویسان قرن نهم هجری تا دوره معاصر مانند علی کاتب، میرعلی هروی، میرعماد الحسنی، میرزا غلامرضااصفهانی، محمدکاظم، سید علی گلستانه و استاد سید حسن میرخانی است. مرقعات گل و مرغ به سبک پرداز، قطعات تذهیب شده، قطعات خط و نقاشی به شیوه گلزار اثر هنرمندان معاصر آستان قدس از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۸۸ ش. اثر نفیس بزرگترین تابلو نقاشی رنگ و روغن با سبک قهوه‌خانه‌ای به ابعاد ۷*۲ متر مربوط به اوایل دوره قاجار و تابلو «کتابخانه مبارک»، با سبک نقاشی پشت شیشه مربوط به دوره قاجار از دیگر آثار این بخش به شمار می‌رود.

منبع:ویکی پدیا